Í Finnlandi tók ný ríkisstjórn við völdum þann 20. júní 2023, undir forystu Petteri Orpo, leiðtoga Sambandsflokksins (Kansallinen Kokoomus). Ríkisstjórnin hefur sett sér markmið um umfangsmiklar breytingar á vinnumarkaðslöggjöf sem miða að því að veikja rétt launafólks til að skipuleggja sig og krefjast betri kjara.

Hún er samsett úr fjórum flokkum:

• Sambandsflokkurinn (Kansallinen Kokoomus): Mið-hægriflokkur með 48 þingmenn af 200, eða 24% þingheims. Flokkurinn leggur áherslu á efnahagslega ábyrgð, lækkun ríkisútgjalda og aukið svigrúm atvinnurekenda á vinnumarkaði.
• Sannfinnar (Perussuomalaiset): Hægriflokkur undir forystu Riikka Purra með 46 þingmenn, eða 23% þingheims. Flokkurinn leggur áherslu á þjóðernishyggju, andúð við innflytjendur og niðurskurð í félagslegu öryggisneti.
• Sænski þjóðarflokkurinn (Svenska folkpartiet): Frjálslyndur flokkur með 9 þingmenn, eða 4,5% þingheims. Flokkurinn leggur áherslu á réttindi sænskumælandi Finna og fjölmenningu.
• Kristilegir demókratar (Kristillisdemokraatit): Flokkur með 5 þingmenn, eða 2,5% þingheims. Flokkurinn leggur áherslu á fjölskyldugildi, hefðbundin samfélagsgildi og samfélagslega ábyrgð.
• Saman mynda þessir flokkar ríkisstjórn með 108 þingmenn af 200 sæta finnska þinginu (Eduskunta), sem veitir þeim meirihluta upp á 54% þingheims. Þessi stöðugi meirihluti hefur gert ríkisstjórninni kleift að hrinda í framkvæmd stefnum sem grafa undan kjarasamningakerfinu og veikja félagsleg kerfi.

ESB-tilskipunin um lágmarkslaun: Andstaða Finnlands

ESB-tilskipunin um lágmarkslaun, sem samþykkt var árið 2022, hefur það að markmiði að tryggja viðunandi laun og efla vægi kjarasamninga um allt Evrópusambandið. Í Finnlandi, þar sem launakjör eru eingöngu ákvörðuð með kjarasamningum ekki lögum, hefur þetta fyrirkomulag hingað til verið talið farsæl leið til að tryggja rétt launafólks til að berjast fyrir sínum kjörum. Þrátt fyrir þessa sögulegu góðu reynslu hefur ríkisstjórn Petteri Orpo og Riikka Purra staðið fyrir löggjafarverkefnum á finnska þinginu sem grafa undan grundvelli kjarasamningakerfisins og eru í beinni mótsögn við markmið tilskipunarinnar.

Eitt af meginmarkmiðum tilskipunarinnar er að efla sameiginlega vinnumarkaðsmenningu með því að auka vægi kjarasamninga og tryggja að réttindi launafólks séu varin. Í þessu samhengi hefur SAK, stærstu samtök launþega í Finnlandi og sambærileg Alþýðusambandi Íslands (ASÍ), gagnrýnt ríkisstjórnina harðlega fyrir að grafa undan vinnurétti.

Paula Ilveskivi, lögfræðingur hjá SAK, hefur bent á hvernig stefnur ríkisstjórnarinnar stangast á við markmið tilskipunarinnar:

„Ríkisstjórnin er algjörlega á móti markmið tilskipunar um lágmarkslaun. Veiking vinnumarkaðarins eyðileggur kjarasamningakerfi Finnlands. Á sama tíma ögrar ríkisstjórnin viðtekinni túlkun ESB-réttar á skuldbindingum aðildarríkjanna,“ segir Ilveskivi.

Ilveskivi bendir einnig á að ríkisstjórnin hafi sérstaklega beint spjótum sínum að sameiginlegum aðgerðum og almennum kjarasamningum með því að þrýsta á um staðbundna samninga. Í finnsku samhengi þýðir þetta að fyrirtæki fá aukið svigrúm til að semja beint við starfsfólk, oft án aðkomu stéttarfélaga. Þetta veikir stöðu verkalýðsfélaga og leiðir til lakari kjara og meiri ójöfnuðar á vinnumarkaði.

„Aðgerðir stjórnvalda grafa undan skyldu atvinnurekenda til að fylgja kjarasamningum og þannig veikja virkni samningakerfisins.“

Brotið á réttindum verkafólks og ESB-reglum

Samkvæmt ESB-rétti ber aðildarríkjunum skylda til að tryggja að markmiðum tilskipana sé ekki stefnt í hættu, jafnvel við innleiðingu þeirra. Ilveskivi segir að stjórnvöld í Finnlandi hafi brotið í bága við þessar meginreglur með því að hrinda í framkvæmd fjölmörgum löggjafarverkefnum sem ganga þvert á markmið tilskipunarinnar.

Efnahags- og atvinnumálaráðuneyti Finnlands hefur áður staðfest að núverandi fyrirkomulag kjarasamninga í landinu sé árangursríkasta leiðin til að tryggja launakjör og draga úr félagslegu óréttlæti. Þrátt fyrir þetta virðist ríkisstjórnin staðráðin í að innleiða breytingar sem veita atvinnurekendum aukin völd og grafa undan félagslegum réttindum verkafólks.

Hvað er í húfi?

Þessar breytingar gætu ekki aðeins haft áhrif á kjarasamningakerfið í Finnlandi heldur einnig skapað hættulegt fordæmi fyrir aðrar Evrópuþjóðir. Í löndum eins og Ungverjalandi og Póllandi hefur verið reynt að draga úr réttindum launafólks á sambærilegan hátt, sem undirstrikar hversu mikilvægt er að vernda réttindi launafólks á vinnumarkaði.

Líkindin við íslenskar aðstæður

Á Íslandi hafa svipaðar hugmyndir komið fram sem beinast gegn styrk verkalýðshreyfingarinnar og réttindum launafólks. Í fyrsta lagi hefur verið rætt um aukin völd ríkissáttasemjara. Frumvarp þess efnis var lagt fram í samráðsgátt stjórnvalda af fyrrverandi ríkisstjórn undir forystu Vinstri grænna, Framsóknarflokksins og Sjálfstæðisflokksins. Frumvarpið, sem var einnig skráð á þingmálaskrá, gerði ráð fyrir að ríkissáttasemjara yrði veitt vald til að stöðva verkföll með ákvörðun sinni eða íhlutun. Þetta hefði markað mikla breytingu á hlutverki ríkissáttasemjara, sem hingað til hefur fyrst og fremst verið hlutlaus sáttamiðlari og stuðningsaðili við sjálfstæða kjarsamninga, án heimildar til að grípa inn í kjaradeilur.

Slíkar hugmyndir vekja alvarlegar spurningar um sjálfstæði verkalýðshreyfingarinnar á Íslandi. Með því að svipta launafólk réttinum til verkfallsaðgerða, sem er eitt öflugasta verkfærið í kjarabaráttu, myndu völd atvinnurekenda styrkjast verulega á kostnað verkalýðsfélaga. Þetta er í takt við nýfrjálshyggjustefnu, sem lítur á sterka verkalýðshreyfingu sem hindrun fyrir aukinn sveigjanleika á vinnumarkaði og hærri gróða atvinnurekenda.

Í öðru lagi hefur Óli Björn Kárason, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, lagt fram svokallað „félagafrelsisfrumvarp.“ Þetta frumvarp miðar að því að auka valfrelsi einstaklinga til að velja sér stéttarfélag óháð starfsgreinasviði. Gagnrýnendur frumvarpsins hafa bent á að með því að leyfa dreifingu félagsmanna á minni og óvirkari stéttarfélög myndi það grafa undan þeirri samstöðu sem er nauðsynleg í kjarasamningaviðræðum.

Þessar tillögur, bæði um aukin völd ríkissáttasemjara og félagafrelsi, endurspegla stefnu nýfrjálshyggjusinna sem lengi hafa litið á sterka stéttarfélagsaðild sem hindrun fyrir svokölluðum sveigjanleika á vinnumarkaði. Íslenskur vinnumarkaður hefur hins vegar lengi verið talinn fyrirmynd annarra landa vegna hárrar stéttarfélagsaðildar og sterkrar samstöðu launafólks. Þetta jafnvægi hefur tryggt launafólki sterka stöðu til að ná fram kjarabótum og viðhalda mannsæmandi vinnuskilyrðum. Ef þessar stoðir væru brotnar niður, myndu afleiðingarnar fela í sér lakari kjör, óstöðugleika á vinnumarkaði og aukinn ójöfnuð.

Þróunin í Finnlandi undirstrikar hvað er í húfi. Þar hafa staðbundnir samningar verið notaðir til að veikja miðlæga kjarasamninga, draga úr áhrifavaldi sameiginlegra aðgerða verkalýðsfélaga og styrkja vald atvinnurekenda til að ákveða vinnuskilyrði. Þetta hefur leitt til minni stöðlunar launakjara, lakari vinnuskilyrða og aukins óöryggis meðal launafólks, sem aftur hefur stuðlað að minnkandi réttindum og auknum ójöfnuði.

Ef íslenskur vinnumarkaður yrði mótaður í svipuðum anda gæti það haft alvarlegar afleiðingar fyrir lífskjör vinnandi stétta. Kerfið, sem hefur byggst á sterkum stéttarfélögum og miðlægum kjarasamningum sem tryggja samfélagslegt jafnvægi, gæti brostið. Slíkar breytingar myndu grafa undan hornsteinum íslenskrar kjarabaráttu og leiða til óstöðugleika og versnandi aðstæðna fyrir launafólk.

Mynd er samsett frá samstöðufundi í Helsinki í byrjun þessa árs og síðan lögfræðingur SAK, Paula Ilveskivi.