Stefán Ólafsson, prófessor emeritus við HÍ og sérfræðingur hjá Eflingu stéttarfélagi, segir í pistli sem hann birtir á Heimildinni að líkja megi stefnu Seðlabankans undir stjórn Ásgeirs Jónssonar við stríð gegn konum. Hann segir að hagur kvenna, og þá sérstaklega fátækra kvenna, hafi versnað gífurlega á örfáum árum og ástæðuna megi að mestu rekja til þeirra úrræða sem Seðlabankinn og stjórnvöld beita í hagstjórn sinni. Á einungis tveimur árum hefur Eflingarkonum sem eiga erfitt með að ná endum saman fjölgað úr 43 prósent í 63 prósent. Stefán kallar þessa stefnu einfaldlega leiftursókn gegn lífskjörum láglaunafólks.
Hér fyrir neðan má lesa grein Stefáns í heild sinni.
Verðbólgan og miklar stýrivaxtahækkanir seðlabankans hafa gjörbreytt kjarastöðu heimilanna á síðustu tveimur árum. Láglaunafólk finnur meira fyrir þessari kjararýrnun en aðrir hópar í samfélaginu. Í þessari grein mun ég sýna gögn um þessa þróun, með samanburði við fyrri ár og með samanburði við afkomuþróun á hinum Norðurlöndunum. Loks er sjónum sérstaklega beint að láglaunafólki og konum.
I Mikil umskipti
Á mynd 1 er sýnd þróun fjárhagserfiðleika heimilanna frá 2004 til fyrri hluta þessa árs. Þar má sjá að hagur heimilanna var batnandi frá 2004 til 2007, en í kjölfar fjármálahrunsins versnaði hann hratt og náðu erfiðleikarnir hámarki 2011-2013. Eftir það var staðan batnandi með auknum hagvexti, fjölgun starfa og launahækkunum, alveg til 2021.
Frá seinni hluta 2021 tók verðbólgan að aukast og í kjölfarið hækkaði seðlabankinn stýrivextina hratt, með miklum afleiðingum fyrir afkomu heimilanna.
Frá 2021 hefur sá hluti heimilanna sem glímir við erfiðleika við að ná endum saman í daglegri framfærslu nærri tvöfaldast, úr tæpum 24% í um 44%. Þetta er mikil breyting á stuttum tíma. Sérstaklega ört vaxandi húsnæðiskostnaður á stóran þátt í þessari kjararýrnun.
Erfiðleikarnir nú hafa enn ekki náð sama stigi og varð eftir fjármálahrunið, en þá var það ekki fyrr en á þriðja ári sem erfiðleikarnir náðu hámarki. Ef ekkert marktækt verður gert á næstunni til að vega á móti þessari kjararýrnun mun enn fjölga heimilum í fjárhagserfiðleikum.
II Fjárhagserfiðleikar meiri hér en á hinum Norðurlöndunum
Gagnlegt er að horfa til þess hvernig afkomuþróunin hefur verið á hinum Norðurlöndunum. Það er gert á mynd 2.
Fjárhagserfiðleikar heimilanna jukust miklu meira hér á landi en á hinum Norðurlöndunum í kjölfar fjármálahrunsins 2008. Raunar tókst að tryggja afkomu heimilanna á hinum Norðurlöndunum nær alveg gegn kreppuáhrifum. Það voru helst Danir sem fundu fyrir auknum erfiðleikum.
Fjárhagserfiðleikar hafa almennt verið meiri hér á landi en hjá frændþjóðunum og í kreppum aukast þeir alla jafna mun meira hér. Við sjáum á myndinni hvernig fjárhagserfiðleikar jukust frá 2021 til 2022, en þá aftur miklu meira hér á landi. Síðan jukust erfiðleikarnir mjög ört til viðbótar hér á landi á yfirstandandi ári. Tölur vantar fyrir hin löndin fyrir árið 2023, en vísbendingar eru um litlar breytingar þar.
Sérstaða Íslendinga hvað snertir afkomuerfiðleika er því mikil í norrænu samhengi.
III Staða láglaunafólks versnaði mest
Það er alla jafna þannig að láglaunafólk hefur minna borð fyrir báru til að takast á við versnandi kjör. Því leggjast verðbólga og vaxtahækkanir með meiri þunga á þá tekjulægri. Þar verða erfiðleikarnir við að ná endum saman meiri.
Velferðarkerfið ætti að veita vörn gegn því, en hér á landi hefur stuðningur við heimilin verið rýrður verulega á liðnum áratugum og þó stjórnvöld segist hafa bætt í barnabætur og húsnæðisstuðning undanfarið þá eru það oft aðgerðir sem ekki ná að verðbæta viðkomandi bætur, þannig að þær rýrna að raungildi. Ég mun sýna í seinni grein hvernig sú þróun hefur verið og hversu ófullnægjandi aðgerðir stjórnvalda hafa verið.
Á mynd 3 er sýnt hvernig erfiðleikar við að ná endum saman hafa þróast frá 2021 til 2023, annars vegar hjá verkafólki í Eflingu og hins vegar hjá launafólki á Íslandi almennt. Gögnin koma úr könnunum Vörðu.
Eflingarfólk er verkafólk á höfuðborgarsvæðinu, en í þeim hópi er stærsti hluti þeirra sem eru á lægstu launum og sem búa við mjög íþyngjandi húsnæðiskostnað. Erfiðleikar þeirra við að ná endum saman eru bornir saman við meðaltal almenns launafólks í heild, á hvoru ári fyrir sig.
Sjá má að árið 2021, áður en verðbólgu og stýrivaxtahækkana tók að gæta, þá áttu um 38% verkafólks á höfuðborgarsvæðinu erfitt við að ná endum saman. Á fyrri hluta yfirstandandi árs var hlutfallið komið í 60%. Hjá launafólki almennt fór hlutfall þeirra sem glímdu við afkomuerfiðleika úr rúmum 23% í 44%.
Í báðum hópum varð mikil aukning, en erfiðleikar voru og eru mun algengari hjá láglaunafólkinu – og jukust mest þar.
IV Auknar þrengingarnar bitna mest á verkakonum
Að lokum skoðum við stöðu kvenna í þessu samhengi, á mynd 4. Þar eru samsvarandi upplýsingar og á mynd 3, en einungis fyrir konur.
Meðal verkakvenna á höfuðborgarsvæðinu áttu um 43% erfitt með að ná endum saman á árinu 2021 en sl. vor var hlutfallið komið upp í 63%. Hjá vinnandi konum almennt fór hlutfallið úr tæplega 28% í 44% á sama tíma. Kjarastaða heimilanna hefur þannig versnað gríðarlega, en mest hjá láglaunafólki.
Verkafólk tekur þannig á sig mesta skellinn vegna verðbólgunnar og þeirra úrræða sem seðlabankinn og stjórnvöld beita í hagstjórn sinni. Útkoman er leiftursókn gegn lífskjörum láglaunafólks.
Konur eru í meiri mæli í láglaunastörfum en karlar og finna þær því meira fyrir vaxandi erfiðleikum við að ná endum saman en karlar, þó í sjálfu sér muni ekki miklu á þessu hjá verkakonum og verkakörlum.
Munur milli stétta verkafólks og hærri stétta er það sem mestu máli skiptir. Konur þjappast í meiri mæli í lægst launuðu störfin en karlar og það viðheldur kynjamun í launum. Ef dregið er úr þessum stéttamun, og láglaunastörf almennt hækkuð meira en betur launuð störf, þá mun það draga úr kynjamun launa.
