Á undanförnum árum hefur harkhagkerfið orðið áberandi á íslenskum vinnumarkaði. Fyrirtæki eins og Wolt hafa komið á kerfum þar sem fólk starfar í ótryggum störfum án hefðbundinna réttinda. Þessi fyrirtæki nýta sér tæknilausnir til að skipuleggja þjónustu en komast hjá ábyrgð sem vinnuveitendur með því að skilgreina starfsmenn sem sjálfstæða verktaka. Þrátt fyrir markaðssetningu harkhagkerfisins sem sveigjanlegs vinnufyrirkomulags hafa rannsóknir og reynslusögur sýnt fram á að slíkt „frelsi“ er oft á yfirborðinu.

Blekking um frelsi – raunveruleiki sendla

Harkhagkerfið er kynnt sem vettvangur þar sem starfsmenn stjórna eigin tíma og verkefnum. Þessi sýn á „frelsi“ skýtur þó skökku við raunveruleikann hjá mörgum sem starfa innan þess. Margir sendlar og verktakar upplifa óreglulegar tekjur, skort á félagslegum réttindum eins og veikindarétti og orlofi, og fullkomið óöryggi varðandi atvinnuöryggi. Rannsóknir á svipuðum kerfum erlendis hafa sýnt að starfsmenn eru oft bundnir einu fyrirtæki, sem veikir stöðu þeirra enn frekar.

Fordæmið frá Svíþjóð: Dómur gegn Wolt

Í Svíþjóð hefur dómsmál gegn Wolt orðið mikilvægur vendipunktur í umræðunni um harkhagkerfið. Sænska vinnuverndarstofnunin, Arbetsmiljöverket, tók málið upp og krafðist þess að Wolt yrði skilgreint sem vinnuveitandi og fylgdi þar með sænskum vinnuverndarlögum. Fyrirtækið hélt því fram að sendlar væru sjálfstæðir verktakar, ekki skyldugir til að taka verkefni né vinna eingöngu fyrir Wolt. Þetta var kjarni málsins.

Stjórnsýsludómstóll féll fyrirtækinu í vil en áfrýjunardómstóll í Gautaborg (Hovrätten för Västra Sverige) komst að öndverðri niðurstöðu. Í dómi hans kom fram að Wolt hefði nægilega stjórn á störfum sendla til að teljast vinnuveitandi. Þessi stjórn birtist meðal annars í því hvernig verkefni eru úthlutuð, hvaða reglum sendlar þurfa að fylgja og hvernig vinnuframlag þeirra er metið.

Hovrätten för Västra Sverige – Domar och beslut domstol.se

Afleiðingar dómsins. Með dóminum þurfa sendlar Wolts í Svíþjóð nú að njóta vinnuverndar samkvæmt lögum, þar á meðal að hafa aðgang að öruggu vinnuumhverfi. Þetta eykur ekki aðeins ábyrgð fyrirtækisins heldur bætir réttindi sendla. Það er fordæmi sem gæti haft áhrif á svipuð fyrirtæki á Norðurlöndum og víðar.

Íslenskt samhengi

Á Íslandi búa sendlar Wolts við svipaðar aðstæður og lýst er í sænska málinu. Þeir eru skilgreindir sem sjálfstæðir verktakar og bera sjálfir ábyrgð á öllum rekstrarkostnaði, án kjarasamninga eða grunnréttinda. Íslensk vinnulöggjöf hefur ekki tekið sérstaklega á málum af þessu tagi og Vinnueftirlitið hefur ekki kveðið upp sambærilegar niðurstöður. Hins vegar sýnir sænska málið að slík mál geta orðið álitamál og nauðsynlegar aðgerðir.

Í íslenskum vinnurétti er skilgreining vinnuveitanda og starfsmanns oft á gráu svæði í harkhagkerfinu. Fyrirtæki eins og Wolt notfæra sér þessa óljósu skilgreiningu til að forðast skyldur sem almennt fylgja ráðningarsambandi, eins og veikindarétt, orlof og slysatryggingar.

Hlutverk stéttarfélaga

Stéttarfélög í Svíþjóð hafa leitt baráttuna fyrir réttindum starfsfólks í harkhagkerfinu. Tommy Wreeth, formaður sænsku flutningaverkamannasamtakanna, sagði í viðtali við Dagens ETC: „Þessi dómur er skref í rétta átt. En það sem vantar nú er að Wolt semji um kjarasamninga við sendla. Við höfum alltaf staðið þeim opnir.“

Á Íslandi hafa stéttarfélög eins og Efling og VR rætt áskoranir harkhagkerfisins en þau hafa hingað til ekki lagt sérstaka áherslu á aðgerðir fyrir sendla Wolts eða aðra í svipaðri stöðu. Þó er ljóst að stéttarfélög gegna lykilhlutverki í því að skapa fordæmi og þrýsta á um breytingar, bæði í lögum og í framkvæmd.

Alþjóðlegur samanburður: Fleiri fordæmi

Dómurinn í Svíþjóð er hluti af stærra mynstri alþjóðlegra breytinga á harkhagkerfinu. Í Bretlandi hefur hæstiréttur kveðið upp að Uber-sjálfstæðir verktakar eigi rétt á lágmarkslaunum, orlofi og veikindarétti. Í Danmörku hefur verið gerð krafa um að setja skýrari reglur um vinnuvernd í harkhagkerfinu. Þessir dómar sýna að þjóðir heimsins eru að bregðast við þessari þróun með aukinni ábyrgð fyrirtækja og auknum réttindum starfsmanna.

Aðgerðir til að styrkja réttindi á Íslandi

Ef íslenskt samfélag ætlar að tryggja réttindi starfsfólks í harkhagkerfinu er nauðsynlegt að stéttarfélög, eftirlitsstofnanir og löggjafinn taki höndum saman. Hér eru tillögur að skrefum:

Endurskoðun laga: Skilgreina þarf betur muninn á sjálfstæðum verktökum og launþegum í íslenskri vinnulöggjöf.

Aukið eftirlit: Vinnueftirlitið ætti að skoða aðstæður í harkhagkerfinu og meta hvort fyrirtæki eins og Wolt fari að lögum.

Aðkoma stéttarfélaga: Stéttarfélög þurfa að efla tengsl sín við sendla og bjóða þeim aðild. Samningaviðræður við fyrirtæki í harkhagkerfinu ættu að vera forgangsmál.

Upplýsingaherferðir: Upplýsa þarf almenning og starfsmenn um réttindi sín og skyldur vinnuveitenda í harkhagkerfinu.

Niðurstaða

Dómurinn gegn Wolt í Svíþjóð sýnir að harkhagkerfið getur ekki verið vettvangur þar sem fyrirtæki sleppa undan ábyrgð. Á Íslandi er þetta fordæmi sem ætti að hvetja til aðgerða. Fyrirtæki verða að axla ábyrgð á starfsfólki sínu, bæði vegna lagaskyldu og siðferðislegra ástæðna. Stéttarfélög og íslenskar eftirlitsstofnanir ættu að nýta sér fordæmið frá Svíþjóð og hefja eigin baráttu fyrir réttindum þeirra sem starfa í skugga harkhagkerfisins.

Með því að taka harkhagkerfið fastari tökum getum við tryggt sanngirni og réttlæti á íslenskum vinnumarkaði.